2025 yılının en büyük yangını ABD’nin Kaliforniya eyaletinin Los Angeles kentinde başladı. Yaklaşık dört gündür süren yangında 12 bini aşkın yapı hasar gördü, Acun Ilıcalı, Ali Koç, Serenay Sarıkaya, Kamala Harris, Leighton Meester üzere pek çok ünlü ismin meskeni de küle döndü. 11 kişinin hayatını kaybettiği yangının nasıl çıktığı ise şimdi araştırılıyor.
Öte yandan, Evrim Ağacı isimli web sitenin 2019 yılında yayınladığı makale tekrar gündem oldu. “Orman Yangınları ve Yangın Ekolojisi: Doğal Yangınlar, Orman Sıhhati İçin Neden Değerlidir? Yangınlarla Nasıl Uğraş Etmek Gerekir?” başlıklı, Davet Mert Bakırcı, Ashlee Lane Bakırcı-Taylor, Freddy Igiebor, Berkay Kalaycık imzalı makalede, yangına neden olabilecek bitki, hayvan üzere etkenler sıralandı. Makalenin ilgili kısmı şu biçimde;
“Neredeyse her şeyin hayat döngüsü olduğu üzere, elbette ormanların da bir hayat döngüsü vardır. Ormanlara has bu döngüde, tıpkı hayvanların döngüsünde yalın bir gerçeklik olan vefat üzere, kimi vakit son derece yalın (ve bir o kadar da ürkütücü) bir gerçek olan yangınlar da bulunmaktadır. Örneğin Akdeniz ormanlarının birçok, kendi hayat döngüleri içinde yanmaya mahkûmdur! Yangın, Akdeniz ormanları için sıradan bir gerçekliktir ve aslına bakarsanız bu ormanlar olağan döngüleri içinde ortalama 50 yılda bir, büsbütün yanarlar. Ve bu olmadığında, kulağa inanılmaz gelecek lakin, ormanın hayat döngüsü bozulur ve hatta ormandaki kimi ağaç çeşitleri yok olma tehdidiyle yüzleşir.
Orman yangınları birçok ortamın doğal bir kesimidir. Yangın, orman tabanlarındaki meyyit çöpleri tabiatın temizleme prosedürüdür. Bu, değerli besinlerin toprağa geri dönmesini sağlayarak bitkiler ve hayvanlar için yeni ve sağlıklı bir başlangıç sağlar. Meyyit yahut çürüyen bitkiler toprakta birikmeye başladığında, topraktaki organizmaların besin hususlarına erişmesini yahut topraktaki hayvanların toprağa erişmesini engelleyebilirler. Bu meyyit organik husus kaplaması, daha küçük yahut yeni bitkilerin büyümesini de boğabilir. Yani ekosistemin yangınlara muhtaçlığı vardır ve bitkilerin yangınla ilgili evrimsel adaptasyonları o denli yüzeysel yahut az buz değildir. Birtakım örneklere bakalım.
YANGINI KOLAYLAŞTIRAN BİTKİLER VE YANGIN ÇIKARAN KUŞLAR!
İlk evvel şunu öğrenmek sizi şaşırtabilir: Birtakım bitkiler, yangınların başlamasına yardımcı olur! Örneğin Ardıç ağacının kozalaklarında ve yapraklarında çokça bulunan eterik ve terpenik yağlar, yanıcı özelliktedir. Bu yapılar kurak/sıcak ortamlarda kolaylıkla tutuşurlar. Böylece yangının başlamasına neden olurlar.
“Aman canım, o kozalaklar yanmak istedikleri için o denli değildir, istemeden yanıyorlardır.” diye mi düşünüyorsunuz? Şunu dinleyin: Kartal ve şahinler üzere ekosistemin değerli modülleri olan yırtıcı kuşların bilerek ormanları ateşe verdikleri gözlenmiştir! Alevşahini Yırtıcıları olarak bilinen kara çaylak, ıslık çaylağı ve kahverengi doğan üzere cinsler, aslında yangına dönüşemeyecek kadar ufak çer çöp ateşlerini gagalarıyla ormanın farklı bölgelerine, bilhassa de yanmaya uygun ardıç ağaçları ve başkalarının civarına götürüp, yangını başlatır yahut büyütürler. Böylelikle yangından korkarak kaçan avları çarçabuk avlayabilmektedirler.
Dahası, birtakım hayvanlar bile ateşe bağımlıdır. Jenerasyonu tükenmekte olan Karner mavi kelebek tırtılının (Lycaeides melissa samuelis) tek besin kaynağı, yabani acı bakla (Lupine perennis) ismi verilen bir bitkidir. Yabani acı bakla, gelişebileceği bir ekosistem istikrarını korumak için ateşe gereksinim duyar. Ateş olmadan acı baklalar gelişmez ve tırtıllar başkalaşma geçirip kelebek olacak kadar yiyecek tüketemezler. Bu halde, daha sağlıklı, yanma sonrası bitki popülasyonları ekseriyetle, toplayıcılara ve ekosistemdeki öbür hayvanlara kadar uzanan geniş besin ağı tesirlerine sahiptir. Benzeri formda, çam ağaçlarını konutları için kullanan hayvanlar da ateşin çimlendirme gücünden yararlanır.
Tabii yalnızca bitkiler değil, hayvanların da birçoğu yangından kaçabilecek formda özelleşmişlerdir: Memeliler çoklukla güzel koşucu yahut kazıcılardır. Böylelikle ya ateşlerden süratlice kaçarlar ya da kendilerini toprağa gömerek yangının geçmesini beklerler. Kuşlar süratle öbür alanlara uçarlar. Birçok sürüngen de kendini gömer, amfibiler su kaynaklarına kaçarlar. Mantarlar ise yangın bittikten sonra alevlerden kaçamayan canlıları yiyerek, eskisinden bile başarılı hale gelirler!
Ancak tüm hayvanlar ateşten kaçamaz. Kimi hayvanlar bazen yangında yaralanır yahut ölür. Bununla birlikte, birden fazla durumda bir yangının tek başına bir hayvan popülasyonunu yok etmesi pek mümkün değildir. Ayrıyeten tabiatta hiçbir şey israf edilmez. Şahinler ve tilki üzere yırtıcılar ve çöpçüler çoklukla bu durumdan yararlanarak kaçan, yaralı yahut meyyit hayvanlarla beslenirler. Yenilmeyen hayvanlar, ateşin yarattığı besin açısından varlıklı toprağın bir modülü haline gelir ve yeni sağlıklı bitki büyümesini besler. Ateş bizden çok evvel buradaydı ve hayvanlar bu yangınların dinamik şartlarına nasıl ahenk sağlayacaklarını ve yaşayacaklarını çoktan öğrendiler.
AĞAÇLAR KENDİ KENDİNE YANABİLİR Mİ
Ölüm, ömrün en büyük itici güçlerinden birisidir ve birçok avantajının yanında, bilhassa de alttan gelen kuşaklara bol ölçüde alan ve kaynak açması sayesinde evrimsel avantaj sağlar. Bitki ekolojisinde yangının yeri de budur. Bitkiler yaş yahut hastalık nedeniyle de ölürler; fakat yangınlar da hayat döngülerinin değerli bir modülüdür ve ömrün bu gerçeğiyle başa çıkacak biçimde evrimleşmişlerdir. Bunu yapamayanlar elenmişlerdir. Yani bitkilerin doğal seçilim yoluyla evrimi, yani adaptasyonları, hayvanlardan pek de farklı değildir.
ÜREMEK İÇİN YANGINLARA MUHTAÇ BİTKİLER!
Ama bitkilerin yangınla alakası sandığınızdan bile derin olabilir. O denli ki birtakım çamlar, okaliptüs ve Banksia üzere kimi bitkiler, üreyebilmek için yangına muhtaçtırlar! Yangın ve çok yüksek sıcaklıklar olmaksızın bu bitkilerin tohumları aktive olamaz ve üreme döngüsü başlayamaz. Ateş, tohumlarını saran reçineyi eriterek, tohumu açığa çıkarır ve çoğalmasını mümkün kılar.
Pirisens ismini verdiğimiz özellikteki birtakım öteki bitkiler ise, az evvel bahsettiğimiz yangın dumanını kimyasal bir sinyal olarak kullanır ve üreme döngüsünü başlatır; zira toprağı işgal eden ufak bitki ve çalıların yanarak yok olduğu bildirisi olarak kıymetlendirilir. Bu, büyümek için mükemmel bir fırsattır. Yangın sırasında açığa çıkan karikin isimli proteinler, bitki tohumlarındaki KAI2 proteinlerini aktive ederek büyümeyi tetiklerler.
Benzer halde, birtakım bitkiler yangın sonrasında bilhassa güçlü çimlenir ve büyürler. O denli ki, kimi bitkilerin tohumları yüzeyde yangın ile bağlı kimyasallar oluşmadan çimlenmeye başlamaz ve deaktif bir biçimde on yıllar uzunluğu bekler! Bunların başında Laden (Cistus sp.) bitkisi gelir. Hatta bir bölgede ağır bir laden popülasyonu görülüyorsa, daha evvelden bu bölgenin bir çam ağacı yangını geçirmiş olması kuvvetle olasıdır. Yangın geçiren bölgeyi yaklaşık 2 hafta sonra ateş zambakları (Lilium bulbiferum) sarar. Yangını seven bu bitkiler, yangından yalnızca 9 gün sonra çiçek verebilir! 9 gün! Sonrasında bu zambaklar yaklaşık 10 yıl sürecek olan bir uykuya yatarlar, adeta onları tekrar uyandıracak olan yeni yangınları beklercesine…
Hatta kimi bitkiler bunun da ötesine geçerek, yangını bir avantaj olarak kullanabilirler. Örneğin içlerinde çam tohumları taşıyan bu kapalı kozalaklar yangın tesiri ile ısınır, onları kapalı tutan reçine erir ve böylelikle kozalak açılır. Bu sayede tohumları toprağa saçılan çam ağaçları, bazen yangınlar sırasında oluşan rüzgarların tesiriyle daha uzak coğrafyalara da yayılabilirler ve böylelikle çoğalmayı başarırlar!
KÜLLERİNDEN DOĞAN BİTKİLER: TOPARLANMA ADAPTASYONLARI NASIL İŞLER?
Peki, diyelim yangın oldu ve bir ormanı kasıp kavurdu. Bitkiler, yangın sonrasında nasıl toparlanırlar? Yani az evvel bahsettiğimiz toparlanma adaptasyonları nasıl işler? Örneğin Akdeniz’de bulunan bitkiler, yangınlarla ziyadesiyle içli dışlı oldukları için toparlanma düzeneğinin gelişkinliği dünyada eşsizdir. Zira bu ormanlar daima bir yangın müdahalesi altındadır. Bunun sebeplerinden birisi, bölgenin kendi iklimsel özelliklerinin sebep olduğu ve sık sık meydana gelen yangınlardır. Öbür bir sebep olarak da sayısız medeniyete mesken sahipliği yaptığı için, fazlaca maruz kaldığı insan tesiri sayılabilir. Fakat Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerdeki flora (bitki örtüsü) bu yangın gerilimine karşı evrimleşmiş bitkiler ile doludur.
Bu bitkilerden birisi, hepimizin çok yakından tanıdığı zeytin ağacıdır (Olea europaea). Bu bitki küllerinden yine doğarak “toparlanma” sisteminin tahminen de en ilgi cazip örneğini sergilemektedir: Zeytin ağacı, evvel kalın kabuğu sayesinde yangına karşı koymaya çalışır. Lakin kabuk kalınlığının işe yaramayacağı durumlarda onu kurtaracak ek bir düzeneği daha vardır!
Zeytin ağacı, birinci bakışta yangına teslim olmuş üzere görünür. Zira ağaç, hayli bir yanar ve adeta kül olur. Toprak üstü organlarının çabucak hemen hepsi ölür. Son derece özel olan bir yapısı hariç: “Lignotüber”. Bu yapı, ağaç gövdesinin en alt kısmındaki şişlik olarak göze çarpar. Neredeyse yanması imkânsız olan bu bölge, ağır ölçüde nişasta depo eder ve yeni sürgünleri verecek olan sürgün gözlerini içerir. Nişastanın bulunması çok kritiktir; zira bu sürgün gözlerinden yeni kısımlar ve yapraklar oluşup tekrar fotosentez ile besin üretimi sağlanana kadar, depo nişastası besin olarak kullanılır. Yangın ile üst gövdesi ölen bir zeytin ağacı, bir sonraki devirde akıl almaz bir sürat ile lignotüberlerin sürgün gözlerinden çıkan 3-4 yeni gövde ile bizleri selamlar.
YANGINA TOLERANSLI BİTKİLER
Tabii yangınlarla gayrette bitkiler yalnızca toparlanma adaptasyonlarını kullanmazlar; tolerans adaptasyonları da değerlidir. Örneğin melez ağacı yahut dev sekoyalar üzere birtakım bitkilerin kabuklarında görülen kalın termal yalıtım katmanı yahut nemli dış kabuk adaptasyonları, yangın direncini arttırır.
Bitkiler ortasında yangın direncini artıran bir başka adaptasyon ise yüksek ağaç taçlarıdır. Yani yaprakların ve meyvelerin yerden çok yüksekte bulunmasıdır. Örneğin Ökaliptüs bitkilerinin ve birçok çam ağacının yaprakları yerden metrelerce üstte bulunur, böylelikle çalı yangınlarından pek etkilenmezler.
KONTROLLÜ YANGIN: ORMANLARIN SIHHATİ İÇİN ONLARI YAKMAK!
Yangınlar bitkilerin gelişimi için öylesine kıymetlidir ki, Avustralya Çim Ağacı üzere ateş seven bitkilerin yetiştirildiği kimi seralarda ve hatta devasa ormanlarda itfaiyeciler ve yangın uzmanları pürmüs lambası üzere araçlar kullanarak şuurlu, yani isteyerek yangınlar çıkarılmaktadır. Denetimli yangın ismi verilen bu uygulama, çok kuru ve istenmeyen bitkilerin ve hatta işgalci cinslerin elenmesini sağlamakta, ormanın kendini yenilemesini mümkün kılmaktadır. Bu uygulama, ateşe muhtaç ve ormanın belkemiği olan ağaçların üreyebilmesini sağlamaktadır.
İşte makalenin başında orman yangınlarına verdiğimiz reaksiyonun mantıklı bir biçimde değerlendirilmemesi halinde neden kusura düşeceğimizden bu nedenle bahsettik. Duman üzere, beşerler tarafından istenmeyen ve bizler için ziyanlı olan olgular ile ateşi ilişkilendirdiğimiz ve ormanlara yakın bölgelere inşa ettiğimiz meskenlerimiz, park ettiğimiz otomobillerimiz, çocuklarımızın koşuşturduğu hayat alanlarımız yok olmasın istediğimiz için, yangınların da “mutlak kötülük” olması gerektiğine yönelik bir yanılgıya sahibiz. Buna bağlı olarak, nasıl ki ocağımızdaki ateşi denetim edebiliyorsak, orman yangınlarını da mutlak kontrolümüze sokmak istiyoruz ve mümkünse büsbütün ortadan kaldırmayı hedefliyoruz.
Bu, daha büyük meselelerin önünü açabilir. Örneğin ABD’de Smokey Bear isimli yangınla uğraş konusunda halkı bilinçlendirme projesi, yangınlarla ilgili o kadar negatif bir görünüm çizdi ki, günümüzde yapılan çalışmalar son 100 yıl boyunca ufacık yangınların bile ne kıymetine olursa olsun baskılanması sonucunda, günümüzde önüne geçilemeyen büyüklükte yangınlar yaşanmaktadır. Zira ufak yangınlar, az ölçüde yanıcı maddeyi yakarak temizler. Lakin bunları bile baskılarsak, ormanlarda durmaksızın kuru ağaç gövdeleri ve başka yanıcı unsurlar birikir ve asla denetim edemeyeceğimiz büyüklükte yangınların önünü açar. Yalnızca bu nedenle ABD, halkı yangına karşı bilinçlendirme konusundaki bildirilerini değiştirerek, yangınların ekolojik manada sağlıklı süreçler olduğunu da anlatmaktadır.
Bu hususta muhtaçlığımız olan şey bilim, bilgi ve ateş ekolojisi konusunda donanımlı uzmanlar yetiştirmek… Elbette ormanlara insan müdahalesinin ne seviyede olması gerektiği epey karmaşık bir felsefi sorun de… Evrimin sıradan bir eseri olarak biz ve tüm faaliyetlerimiz hala “doğal” ve “normal” olarak nitelendirilebilir mi, yoksa insanların tabiata her türlü müdahalesi “yapay” ve “istenmeyen” olarak mı görülmelidir? Bunu bir düşünün…
ORMAN YANGINLARINDA NE YAPMALI?
Peki bu durumda orman yangınları için ne yapmalı? Dokunmayalım mı? Ormanları kendimiz mi yakalım? Elbette hayır! İnsanların sebep oldukları yangınlar doğal yangınlar olarak bilinmemektedir; zira beşerler, kamp ateşi ve kundaklama faaliyetlerini Akdeniz ormanlarının muhtaçlığı olan 50 yıldan çok daha sık, yalnızca birkaç yılda bir yaparlar!
Yani evet, yangın, kritik bir ekosistem sürecidir ve birçok cins; yiyecek ve barınak bulmak için gereksinim duydukları habitatı yaratmak için yangınlara güvenir. Burada sorun, çağımızdaki yangınların çok büyük ve çok sık olmasıdır! Yangınlar beklenenden çok sık ve çok büyük olunca, birçok bitki ve hayvanın güvendiği habitatı yaratamaz. Daha da değerlisi, bu ormanlar insanların ömür alanlarına ulaşarak, kentleri yok edecek seviyelere erişebilirler.
Güneybatı Anadolu Orman Araştırmaları Enstitüsü’nden Coşkun Güney ve grubunun Memleketler arası Yaban Arazi Yangınları Derneği’nde Mart 2019’da yayınladıkları bir incelemeye nazaran ülkemizin yüzde 28 civarı ormandır ve Türkiye’de son 8 yılda, toplamda 7000 hektar araziyi yakan 2500 civarında orman yangını yaşanmıştır. Yani her yıl 310’dan fazla yangınla boğuşmaktayız ve bunların her biri 3 hektar civarı bir alanı yok etmekte! Bir öbür çalışmaya nazaran Türkiye’de yılda ortalama 1.000’in üzerinde orman yangını çıkmakta ve yılda toplamda 20.000 hektardan fazla orman örtüsü yok olmaktadır. Ülkemizde görülen yangınlardan en büyüğünü 31 Temmuz 2008’de Serik-Taşağıl bölgesinde yaşadık ve neredeyse 16.000 hektar ormanımız yandı. Bu yangınların yalnızca yüzde 11’i yıldırımlar nedeniyle başlamıştır; geri kalan yüzde 89’u insan kaynaklıdır ve bunların yüzde 60’ının nedeni bilinmemektedir.
Bir başka araştırmada ise, Türkiye’de 2000-2010 yılları ortasında çıkan orman yangılarının çıkış nedenleri incelenmiştir ve bu yangınların yüzde 54’lük kısmını ihmal, dikkatsizlik ve kaza, yüzde 11’lik kısmını kasıt, yüzde 12’lik kısmı yıldırım sonucu çıktığı görülmüş, geriye kalan yüzde 23’lük kısmın ise çıkış nedeni tam olarak saptanamamıştır. En nihayetinde toplamda, yangınların en az yüzde 65’i, yani çoğunluğu, insan kaynaklı oluşmaktadır!
2004 yılına ilişkin orman yangını istatistiklerine nazaran beşerler tüm yangınların yüzde 94-97’sinden sorumlu ve bunların yüzde 14’ü kundaklama, yüzde 58’i ihmal, yüzde 5’i kazara, yüzde 23’ü ise bilinmeyen nedenlerle çıkıyor. Doğal nedenlerle başlayan yangınların oranı yalnızca yüzde 3-6 civarı!
Buna karşın ülkemiz, yangınla uğraşta öbür ülkelerin birçoğundan çok daha tesirli ve süratli denebilir. 2003 yılında ortalama 40 dakika olan yangına müdahale mühleti, 2018’de 14 dakikaya kadar indi. Hatta Amerika’dan Yunanistan’a, İsrail’den Kazakistan’a kadar birçok ülkeden yangın uzmanları ülkemizdeki Orman Genel Müdürlüğü eğitim merkezine gelerek bilgiler edinmekte, bu ülkelerin uzmanlarıyla işbirliği yapılmakta ve hatta kimileri şahsen ülkemizde eğitilmektedir. Günümüzde bir orman, 50 yıllık döngü yerine ortalamada 5-7 yılda bir yakılabilmektedir. Şu grafiğe bir bakın:
Yangın sayısındaki artışta bir anormallik var, onu söyleyelim. Bu anormalliğin bir sebebi insanların orman alanlara daha fazla yerleşmesi, piknik üzere faaliyetlerin daha riskli bölgelerde yapılması ve tahminen iddia edebileceğiniz üzere, global ısınma. Yaz aylarının ortalama sıcaklığı arttıkça, ormandaki gereçlerin tutuşma sıcaklığına erişmesi giderek kolaylaşıyor. 2018 yılında Bartın Üniversitesi’nden Mertol Ertuğrul ve arkadaşları tarafından yayınlanan bir makalede de vurgulandığı üzere, global ısınma nedeniyle çok daha geniş yerlerde çıkan yangınlarla uğraş etme riskiyle karşı karşıya kalmamız çok muhtemel.
Normalden çok daha sık yanan Akdeniz ormanlarının, böylesine güçlü bir seçilim baskısına ve gerilime daha ne kadar kaldırabileceği meçhul. Orman yangınları, ormanın doğal bir modülü olsa bile, şayet ormanlarımıza toparlanma adaptasyonlarının işleyeceği kadar süreyi bile tanımazsak, bizi sonsuza dek terk edebilirler. Bu, tabiata karşı açtığımız savaşta işlediğimiz en aptalca, en kabul edilemez savaş cürmü olurdu. Bu cürmü işlememenin tek yolu da halkı bilimsel gerçeklerle donatmak, güçlü yasal kontrol sistemleri işletmek ve ormanlarımızın sıhhatini yakından takip etmektir.
YANGIN SONRASI DÖNÜŞÜM
Bir yangın meydana geldiğinde, yangından sonra büyüyen ağaç ve bitki topluluğu, yangından evvelki topluluktan farklıdır. Buna dönüşüm denir. Yangınla, orman dönüşümüne yol açan iki adım vardır. Birincisi, ormanın geniş bitki örtüsü alanlarını ortadan kaldıran yüksek şiddetli bir yangının varlığıdır. İkincisi ise; tohumların tümünün yanması, öbür bir yangının eklenmesi ve olumsuz iklim şartları ile tohumların büyümesini engelleyen öbür faktörlerin geri kazanım sistemlerini olumsuz etkilemesidir.
İklim değişikliği, yangın öncesi ve sonrası ortamın etrafını değiştirerek, orman dönüşümünü değerli ölçüde tesirler. Daha sıcak ve daha kuru bir iklim ile ağaçlar kavrulur, kurur ve bu nedenle yangına karşı daha savunmasız kalırlar. Böylelikle yangından sağ çıkma olasılıkları daha düşüktür.
Birçok ağaç çeşidi öldüğünde artık yeni tohumlar üretemedikleri için, yangından sonra ağaç popülasyonunu koruyamaz hale gelebilirler. Ayrıyeten, yangından sonra mevcut olan tohumlar mevcut iklim kaidelerinde artık büyüyemeyebilirler. Değişen iklime ahenk sağlayamayan bitki örtüsü, kısa bir mühlet içinde kurur ve ölür. Birebir şey, tohumları mevcut iklim şartlarına ahenk sağlayamayan ağaçlara da olabilir.
AĞAÇLARA YARDIM ETMEK…
Ormanların yangından nasıl kurtulacağını belirleyen faktörler karmaşıktır. Dönüşümlerinin nedenlerini ele alarak, ormanların yangın öncesi durumlarına dönmesine yardımcı olmanın yolları vardır. Birincisi, bir yangından sonra bitkilerin yine büyümesine yardımcı olmaktır. Ağaç topluluklarına tekrar kavuşabilmek için, toprağa uygun mahallî fidanlıklardan bitkiler getirilebilir yahut yangından sonra toprağa tohum saçılabilir.
Ne yazık ki, alan tekrar yanarsa, tohum ve genç bitkiler ölmeye devam edecektir. Bu nedenle, yangınların kısa müddette tıpkı alanı birden çok defa yakmasını önlemenin yolları geliştirilmelidir. Şimdi tam sonuç veren yollar geliştirilmemiş olmasına karşın, araştırmalar devam etmektedir. Bu noktada bilhassa de yangın nedenlerinin gerçek tespit edilmesi ve bu nedenlere yönelik faal çalışmalar yapılması büyük ehemmiyete sahiptir.
Temelde, iklim değişikliği sıkıntısıyla da çaba etmek gerekmektedir. Gezegenin ortalama sıcaklığının artışını yavaşlatarak ve iklim krizinin kurak bölgeleri daha da kuraklaştırmasını dizginleyerek, ormanların gelecekteki sıhhatine katkı sağlayabiliriz. Bir birey olaraksa, daha en başından bir yangın yaşanmaması için elimizden gelenin en uygununu yaparak, şayet varsa kamp ateşimizi söndürebiliriz, yerlerde çöp, şişe vb. bırakmayarak yangına sebebiyet verecek her türlü hareketten kaçınabiliriz. Ayrıyeten merkezi ve mahallî idarelerin de bölgelerindeki ormanları gözetici adımlar atması, bu ormanlardan anlayan, nitelikli elemanlar yetiştirmesi ve bunların tespitleri doğrultusunda kanunlar çıkarması önemlidir”